Gagnrýni á gagnrýna hugsun alá

Í gær fór ég á málstofu á Hugvísindaþingi sem var titlaður 'Róttæk heimspeki samtímans'. Ég náði reyndar því miður bara fyrst tveimur fyrirlestrunum, hjá Nönnu Hlín Halldórsdóttur og Erlu Karlsdóttur - þessar fyrirlesur voru hins vegar öldungis frábærar - og fyrirspyrjrar og álitsgjafar sem létu í sér heyra eftir mál þeirra myndiðu dásamlegan kontrapunkt - eiginlega var þetta svo elegant þegar ég fór að ég vorkenni Agli sem var næstur á stokk - en skora á þá sem heyrðu í Agli og Sigríði að segja frá í bloggi. Hér segi ég í 'stuttu' máli frá hugsunum mínum um þann fyrri, seinni skelli ég inn pælingum um þann seinni.

Allavega: Nanna réðst ekki á garðinn þar sem hann er lægstur heldur réðst í það verkefni að gagnrýna heilagt mantra íslenskra heimspekinga - gagnrýna hugsun og siðfræði sem samtvinnað fyrirbæri. Hún nálgaðist málið frá nokkrum hliðum, og gerði það nokkuð vel, þó lærðir meistarar við háskólann sæju ástæðu til að saka hana um að hafa annars vegar ekki lært nógu vel heima og hins vegar að rugla saman hugtökum.

Nanna setti fram nokkrar leiðir til að skoða gagnrýna hugsun:

-Sem 'eftirhrunsklisju' á borð við 'Skjaldborg heimilana'
-Sem heimspekikenningu sem er fyrst og fremst verk Páls Skúlasonar, og þá samtvinnuð siðfræði
-Sem greiningu á rökvillum (sem er eiginlega það sem er kallað 'critical thinking' og er kennt sem sérstök grein víða um lönd - stundum kallað óformleg rökfræði).
-Sem gagnrýna kenningu, með rætur hjá Marx, Frankfúrtarskólanum, en í kynningu Nönnu gekk hún út frá Foucault og Butler.

Nanna hóf mál sitt á að leggja þetta fram svona, og í því ljósi er það skrýtið að halda því fram að hún rugli saman hugtökum, því þetta var vel aðgreint hjá henni - og jafnframt var það ljóst að hún hélt því ekki fram að kenning Páls Skúlasonar væri klisja, klisjan og heimspekikenningin voru sett fram sem tveir ólíkir hlutir hjá henni, og ég gat ekki heyrt annað en að kenningunni væri sýnd tilhlýðileg virðing; og e-s staðar segir hinn ágæti heimspekingur Páll að maður sýni heimspekikenningum og skoðunum virðingu með því að gagnrýna þær - þeas. málefnalega. Ég ætla nú að gerast pínulítið grófur (VIÐVÖRUN - BLOGGARI GENGUR MÖGULEGA OF LANGT) og segja að mögulega hafi hin skæða rökvilla 'ad feminem' læðst inn og truflað ákveðna í áheyrendaskaranum þarna í gær í máli þeirra.

Það er alveg augljóst að mikið af því sem hefur heyrst um að það þurfi að efla gagnrýna hugsun og siðfræði í skólum og annars staðar ber mörg einkenni þess að vera klisjukennt, innihaldslaust blaður. Maður fær það á tilfinninguna að 'siðfræði' snúist um það að Siðfræðingurinn safni saman leikskólabörnum, bankamönnum, pólítíkusum og öðrum sem til vandræða kunna að vera, þrumi yfir þeim og - barbabrella - siðferðið mun að nýju eflast og dafna og ekkert hrun verður aftur á bakvið skjaldborgina. Umræða í tengslum við tam. grunnþættina góðu sem eru í Aðalnámskrá er í mikilli hættu varðandi klisjuvæðingu og þess vegna vil ég þakka Nönnu fyrir að segja þetta sem ég held við höfum mörg verið að hugsa. Að neita því að þetta sé klisjukennt á köflum er ótrúlega barnalegt að mínu mati.

Kenning Páls Skúlasonar, sem ég ætla ekki að fara í í smáatriðum hér, er náttúrulega vel rökstudd og uppbyggð útfærsla á sterkum þráðum úr hefð heimspekinnar - og felur í sér sterka trú á mátt rökhugsunarinnar og skynseminnar. Það sem er sérstakt og, í raun nokkuð róttækt, í kenningu hans er sá hornsteinn hugsunar hans að gagnrýnin hugsun, sé hún réttnefnd sem slík, muni alltaf komast að siðferðilega réttum niðurstöðum. Þannig væri það alltaf útilokað að verk á borð við Mein Kampf stæðist skoðun gagnrýninnar hugsunar (ath. Ad Hitlerium). Nú stenst MK örugglega ekki slíka skoðun, en eins og ég skil málið þá myndi kenning Páls segja að við gætum fyrirfram gefið okkur að slíkt verk sem á sér siðferðilega óverjandi markmið, myndi aldrei geta staðist röklega. Ég held að þetta sé hæpið - ég er ekki siðferðilegur afstæðishyggjumaður - hins vegar tel ég að siðferðilegar staðreyndir komi 'eftirá' - sprottnar úr reynslu okkar af mennskunni (ath. þetta er ég, ekki Nanna).

Kenning Páls og svo fyrirbærið 'Critical thinking' sem kennslugrein í óformlegri rökfræði var kannski það eina sem Nanna greindi ekki skýrt í sundur. Hún benti á að í beitingu þessara fyrirbæra þá myndi maður leita upp stök og greina þau og álykta hvort þau féllu undir gagnrýna hugsun. T.d. mætti hugsa sér að taka kosningaloforð og setja þau fram í töflu sem GH og ekki GH. Gagnrýni Nönnu hér fólst svo í því að benda á að forsendurnar - t.d. skilgreiningin á 'rökvillum' væri mögulega gagnrýniverð og að sú kenning sem yrði ofan á fæli í sér ákveðna valdbeitingu. Mikilvægt er að mínu viti hérna að gera skýran greinarmun á því sem í formlegri rökfræði eru rökvillur og grunnreglur - og svo því sem er notast við í óformlegri rökfræði. Raunar er það svo að óformlega rökfræði stendur fræðilega séð ekkert sérstaklega sterkum fótum og hefur verið gagnrýnd fyrir að vera alhæfingasöm og ófrjó (nákvæmlega - ALHÆFING - HVAR ER HEIMILDIN????). Þannig mætti gagnrýna t.d. hugmyndir um rökvillur á borð við 'slippery slope' eða 'ónóga aðgreiningu'  án þess að maður ætli sér endilega að neita því að hringskýring eða 'post hoc ergo propter hoc' séu rökvillur. Það er líka mikilvægt - og þetta kom ekki fram í gær - að það er engin hefð fyrir því í kennslu Critical Thinking að fella hana að siðfræði eða siðferðilegum pælingum með neinum hætti - enda sprottinn úr hefð sem hefur djúpstæðar efasemdir um allar pælingar um fyrirfram gefið siðferði -semsé rökgreiningarheimspeki og pósítivisma....

Sú gagnrýni sem Nönnu hugnaðist best er svo gagnrýnin kenning af ættmeiði Frankfurtarskólans (og lengra til baka) en hún kynnti það fyst og fremst eins og Judith Butler beitir það. Grunnkonseptið í þessari pælingu er að í gagnrýni þá vinnum við í því að rannsaka og færa til mörkin sem við lifum í í daglega lífinu. Það mætti þá bera það saman við eitthvað af því sem er komið fram hér að ofan. Kannski má skilja bæði Pál og CT nálgunina þannig að við eigum ágætt kerfi sem við skiljum bara ekki nógu vel. Gagnrýnin hugsun gengur út á að kynna og beita með réttum og góðum hætti þeim prinsippum sem búa í vestrænni rökhefð (og lýðræðishefð og lagahefð o.s.frv.). Gagnrýnin kenning beinir hins vegar sjónum sínum að mörgum þessarrra prinsippa og telur að mögulega felist í þeim helgun á ákveðinni kúgun: kúgun á konum, minnihlutahópum, samkynhneigðum o.s.frv. Jafnframt felur þetta kerfi í sér ákveðna forskrift um það hvernig lifa bera lífinu og hafnar öðrum mögulegum leiðum. Nanna sagði að Butler væri manneskja sem hefði uppgötvað að þessi forskrift passaði ekki við það hvernig hún sæi lífið og þannig hefði hún í raun verið knúin tilvistarlega til að vinna í því að rannsaka þessar forskriftir og að gagnrýna kenningin spretti þannig eðlilega af veru hennar í heiminum.

Nú er það þannig að þegar maður t.d. kennir heimspeki í framhaldsskóla má ljóst vera að líkurnar eru til að maður haldi sig innan hefðar - t.d. er kennsla í rökvillum klassísk og góð aðferð til að byrja heimspekinámskeið (og gott að prófa úr þeim). Þó held ég að það sé ekki mikið mál að kenna svoleiðis hluti með þeim hætti að maður grafi undan um leið og maður byggir upp - en það er ekki auðvelt endilega - og þó ... ég hugsa að það sé líka þannig að í gagnrýnu kenningunni er það sem gagnrýnin og sköpunin hittist og þannig held ég að heimspekin verði að taka til sín lærdóma úr listum þar. Aðalatriðið held ég að sé að gera sér grein fyrir því hvernig heimspekin og fræðaheimurinn almennt á sér margar hliðar, þætti og fasa -


...og ég verð að segja að ég gleðst í hjartanu og heilanum við að sjá þessar frábæru fræðikonur setja fram sitt mál eins og þarna í gær - og næst skelli ég inn einhverjum hugleiðingu útfrá fyrirlestri Erlu - og semsagt Takk fyrir mig!

Þriggja heima saga - Hrafnsauga

.... aftur ætla ég að gera smá blogg um furðusögu, og stelast þannig framhjá menntamálunum í annað sinn. Hafði upphaflega ætlað að gera eitt blogg um þessar tvær bækur, þeas. Spádómurinn og Hrafnsauga en mér finnst það eiginlega bara asnalegt, ég kem inn á smá samanburð í þessu bloggi samt, bara smá.

Allavega: Kjartan Yngvi Björnsson og Snæbjörn Brynjarsson feta í Hrafnsauga svipaða slóð og Hildur Knútsdóttir í Spádómnum í því að skrifa svokallaða 'Háfantasíu' - þar sem skapaður er nýr heimur frá grunni. Fantasíur sem við erum vön eins og t.d. Harry Potter bækurnar eru 'Lágfantasíur' í því að í þeim er heimurinn eins og við þekkjum hann notaður en við hann bætt öðrum heimi, vídd eða hvað má kalla það sem er heimur fantasíunnar. Í ljósi þessa er dáldið skondið að þeir velji yfirskriftina ´Þriggja heima saga' þar sem okkar heimur er klárlega ekki einn þessara heima.

Heimur þeirra Kjartans og Snæbjarnar er mun flóknari og lögð hefur verið meiri vinna í sköpun hans en í heim Hildar - enda er hér lagt upp með að þetta eigi að verða að bókaflokki, í það minnsta þríleik. Baksagan er mun skýrari og dýpri og illska þeirra illu ógnvænlegri og nær betur til manns.

Aðalpersónan, eða ein þeirra, Ragnar, er, líkt og Kolfinna (og Harry Potter, og Logi Geimgengill og, og,... ) útvalinn og gegnir lykilhlutverki í alheimsplottinu - og líkt og Bilbo, og Logi og ... leggur hann upp í mikla ferð með félögum sínum og vísum aðstoðarmönnum - sem er raunar rétt hafin í lok bókarinnar. Félagar hans eru Breki og Sirja - 2 strákar og ein stelpa. Þau eru öll vel gerðar og áhugaverðar persónur að mínu mati.

Mér finnst þetta mjög skemmtileg og grípandi frásögn. Ég hafði mjög gaman af hvernig íslenskum, finnskum, enskum (Welskum?), grænlenskum og svo ýmsum öðrum vísunum er blandað saman. Örnefnin eru flest íslensk, en nöfn persónanna koma héðan og þaðan og talað er um ýmis tungumál og mállýskur o.s.frv. sem virkar allt mjög áhugavert og heillandi og heimur sem mann langar að kynnast betur.

Frásögnin skiptir um sjónarhorn milli persónanna og við sjáum atburði lika frá sjónarhorni myrkraveranna. Þetta er áhugavert og gefur ákveðna tilfinningu sem skortir oft í svona sögum. Engu að síður er enginn vafi á því að þeir illu eru illir. Það einfaldar svona frásagnir þegar þeir vondu vita að þeir eru vondir - flest illmenni mannkynssögunnar hafa farið fram í þeirri trú að þeir væru góðir....

Ein aðferð sem mér líkaði vel í frásögninni var notkunin á skáletrun, en hún gefur til kynna einhvers konar innri díalóg persóna, þar sem fram koma ákveðnar efasemdir eða íhugun og kryddaði það skemmtilega.

Áhrif á þessa sögu eru héðan og þaðan. Pælingin með hið forna tungumál sem hefur galdramátt þar sem orðin tengjast hlutunum er sterk hjá le Guin í Earthsea bókunum, en er líka þekkt víða. Tolkien er þarna líka á sveimi, en ekki kannski sem neitt lykilatriði. Ég þykist líka greina þræði sem rekja mætti til spunaspila - einkum þegar persónurnar eru að vopnbúast og líka í frásögnum af bardögum sem mér finnst vera vel heppnaðar og grípandi.

Ég verð að segja að ég hlakka mjög til framhaldsins og enginn vafi á þeir félagar koma sterkir inn í íslensku furðusöguna og íslenskar bókmenntir og voru vel að barnabókaverðlaunum komnir. Það er hins vegar engin spurning að þessi bók hentar fullorðnum sem hafa smekk fyrir fantasíum vel, og gæti reynst nokkuð erfið fyrir of ung eða viðkvæm börn - gæti vel getið af sér nokkrar martraðir....

Spádómurinn - Hildur Knútsdóttir

Ég er aðeins að svíkjast um varðandi efni þessa bloggs og fjalla um annað áhugamál mitt hér, en ég vel að gera það frekar en að stelast til að skrifa á íslensku á enska bloggið mitt - úff stundum er lífið svo flókið.... en hins vegar tel ég nú að umfjöllun um bókmenntir og menntamál séu nú ekki svo fjarlæg að lesendur fái flog... hmm.... auk þess er þetta náttúrulega mitt blogg.

Ég las nýlega bókina sem er nefnd í titlinum, en ég heyrði Hildi spjalla um hana og lesa úr henni á Furðusagnaþinginu í haust leið, og vakti það áhuga minn. Helsta einkenni hennar er að í henni er hefðbundnum kynjahlutverkum í fantasíum og almennt í bókmenntum snúið við og allir þeir sem eru virkir í átökum bókarinnar, góðir sem illir, eru konur, en karlmenn eru í bakgrunni. Þetta element virkar vel og gefur bókinni skemmtilegan blæ og lofar góðu um framhaldið í skrifum Hildar.

Bókin er annars á vissan hátt mjög hefðbundi fantasía þar sem aðalpersónan, Kolfinna, er svona 'chosen one' sem kemst í kynni við undraöfl og (spoiler alert!) bjargar málunum. Illkvendið ógurlega Iðrun er vissulega nokkuð óhuggulegt.... en ....

Helsti galli bókarinnar finnst mér að baksagan er nokkuð óskýr og illska Iðrunar einhvern veginn fjarlæg og nær ekki til manns - og úrlausnin frekar létt. Kostur bókararinnar er að heimurinn sem Hildur býr til er áhugaverður og býður upp á frekari ævintýri, og svo er ferðin til tunglsins og karakter Jóns intresant - og starálfatýpurnar skemmtilegar ... Það er þó þannig að sagan er frekar lokuð, þeas. framhaldið mun ekki byggja á frekari vandræðum í sambandi við Iðrun allavega. Hins vegar eru möguleikar varðandi tenginguna suður o.s.frv. Hugmyndin um að allir yrðu að ganga með vængi fannst mér líka mjög skemmtilega súr - kannski hefði verið hægt að gera sögu sem væri þannig að það væru alltaf allir með vængi en það reyndist svo bara vera óþarfi...

Ég mæli með bókinni við alla sem hafa gaman af furðusögum, og ekki síst fyrir stelpur og konur til að fá smá skammt af áhugaverðum tilraunum með kynjavinkilinn í þessum geira.